Piekiełko
jest jedynym rezerwatem przyrody nieożywionej na obszarze Lubelszczyzny.
Znajduje się w odległości około 4 km na wschód od Tomaszowa Lubelskiego
(byłe województwo zamojskie) w pobliżu wsi Sznury. Do rezerwatu można dostać
się autobusem z Tomaszowa Lubelskiego do przystanku
Łaszczówka
(na trasie Tomaszów Lubelski – Przeorsk),
a stąd pieszo koło kilometra drogą polną Łaszczówka – Majdan Górny. Zbliżając się do
rezerwatu można zauważyć wśród drzew duże skupienie różnych bloków skalnych,
tkwiących w piaszczystym podłożu. Obszar rezerwatu o powierzchni 1,24 ha
jest objęty ochroną zgodnie z Zarządzeniem Ministra Leśnictwa i Przemysłu
Drzewnego. Z treści tego zarządzenia wynika, że celem utworzenia rezerwatu
było zachowanie „ze względów naukowych i dydaktycznych dużego skupienia
głazów narzutowych, przyniesionych przez lodowiec, o wyjątkowo dużych
rozmiarach”. W większości publikacji dotyczących rezerwatu, zwłaszcza
popularno-naukowych, i w wydawnictwach turystycznych powtarza się niezgodną
z prawdą informację o polodowcowym, tj. północnym pochodzeniu tych skał.
Odmienny, ale właściwy pogląd wyraził T. Wilgat w publikacji „Zmiany
środowiska geograficznego i jego ochrona w województwie lubelskim”.
Informuje on, że w rezerwacie Piekiełko występują miejscowe skały
trzeciorzędowe. W wydanym ostatnio katalogu rezerwatów i pomników przyrody
nieożywionej w Polsce znajduje się wzmianka, że materiał tworzący bloki
kwarcytowe w rezerwacie nie jest znany w okolicy. Celem wyjaśnienia tych
sprzecznych ze sobą opinii o pochodzeniu i charakterze petrograficznym skał
występujących w rezerwacie przyrody nieożywionej Piekiełko, pracownicy
Zakładu Geologii Instytutu Nauk o Ziemi UMCS przeprowadzili na terenie
rezerwatu wstępne badania geologiczne. Na podstawie obserwacji terenowych
stwierdzono, że w szerokiej dolinie górnego biegu
Sołokiji, wśród luźnych
piasków oraz na ich powierzchni znajduje się duże skupienie bloków skalnych
w liczbie około 70, zajmujące stosunkowo niewielką przestrzeń ograniczoną
nieregularnym zarysem usypanych piaszczystych wałów. W ułożeniu głazów nie
można dopatrzyć się żadnej prawidłowości – ich układ jest bezładny a bloki
skalne są rozproszone nierównomiernie po całym rezerwacie i
najprawdopodobniej poprzemieszczane
w stosunku do pierwotnego zalegania. Największe skupienie bloków skalnych
znajduje się w zachodniej części rezerwatu. Wśród tego skupienia największy
blok skalny ma obwód 9,40 m, długość 3,30 m, szerokość 2,60 m i wysokość
1,50 m mierzona powyżej powierzchni terenu; blok ten tkwi w podłożu
piaszczystym co najmniej do głębokości 1 m. Wśród tego skupienia głazów 18
bloków skalnych ma średnicę powyżej 1,50 m, pozostałe bloki są mniejsze,
częściowo lub całkowicie zagrzebane w luźnych drobno- i średnioziarnistych
jasnożółtych piaskach. Piaski te przechodzą ku dołowi w szarozielone piaski
glaukonitowe, przypuszczalnie wieku oligoceńskiego. Znajdujące się w
rezerwacie głazy mają kształt przeważnie płaskich bloków utworzonych z
piaskowców drobno- i średnioziarnistych, wśród których występują twarde,
zwięzłe i bardzo odporne na procesy niszczące warstwy kwarcytowe. W wyniku
wietrzenia mechanicznego bardziej odporne warstwy kwarcytowe zostały
wypreparowane na powierzchni w postaci listew o zmiennej grubości,
maksymalnie do 10-12 cm . Na powierzchni bloków skalnych widoczne są także
różne drobne zagłębienia kilkumilimetrowej wielkości, przypominające
wyglądem hieroglify uderzeniowe. Obok nich spotyka się także i inne
miseczkowate zagłębienia różnego kształtu i różnej wielkości. Formy te
zostały wypreparowane najprawdopodobniej w tych miejscach, gdzie piaskowce
mają mniejszą zwięzłość. W niektórych głazach widoczne są liczne spękania
oraz ślady po próbach ich rozbijania przez człowieka. Piaskowce kwarcowe o
spoiwie krzemionkowym, z których zbudowane są bloki skalne, mają barwę
biało-szarą, a na ich powierzchni występuje na ogół brunatno -
szarordzawa warstwa
wietrzeniowa. Niektóre piaskowce mają lśniące powierzchnie, jakby
wygładzone, przypominające „polewy” lub „skorupy ochronne”, znane
współcześnie z obszarów pustynnych. Barwa tych „polew” najczęściej jest
żółta lub różowa, a czasami intensywnie czerwona. Obecność „skorup
ochronnych” na blokach skalnych może wskazywać na klimat suchy i wietrzny,
prawdopodobnie pustynny, podczas którego tworzyły się te „polewy”. Miejscami
bloki skalne porośnięte są mchami i porostami. Budowa petrograficzna i
litologiczna bloków skalnych w rezerwacie Piekiełko wskazuje, ze utworzone
są one z piaskowców trzeciorzędowych wieku sarmackiego. Kwarcowe piaskowce
sarmackie tworzyły się podczas okresu trzeciorzędowego w
wysładzających się
zbiornikach morskich. Znane są one z kilku regionów Wyżyna Lubelskiej: na
wzgórzach ostańcowych
koło Chełma, Rejowca i Piotrkowa tworzą strop osadów trzeciorzędowych,
występują także nad górną Bystrzycą koło Sulowa
i przy krawędzi Roztocza koło Aleksandrówki.
W wyniku przeprowadzonych w terenie obserwacji można wysunąć wniosek, że
bloki skalne znajdujące się w rezerwacie Piekiełko koło Tomaszowa
Lubelskiego są oderwanymi fragmentami miejscowych piaskowców wieku
sarmackiego, a nie głazami narzutowymi pochodzenia północnego. Zgrupowanie
bloków piaskowców sarmackich w rezerwacie Piekiełko ma także dużą wartość
dla badań naukowych, gdyż zwięzłe odmiany piaskowców sarmackich znane z
innej części Lubelszczyzny są dzisiaj w dużym stopniu już wyeksploatowane i
zniszczone. Zachowanie w stanie prawie nienaruszonym tak dużej liczby bloków
skalnych można tłumaczyć tym, że teren ten stanowił niegdyś prawdopodobnie
miejsce kultowe, później obszar ten należał do gruntów dworskich, a obecnie
do spółdzielni rolniczej. Z rezerwatem Piekiełko związane są liczne legendy
i podania, co w pewnym stopniu przyczyniło się także do zachowania
głazowiska w stanie prawie
nienaruszonym.
Opracowała: mgr Barbara
Gumiela nauczycielka ZSP w
Łaszczówce
[
